1. Lần đầu tiên tôi về thành Tuyên vào mùa thu năm 2011. Cảm xúc từ lạ lẫm, đến ngạc nhiên, xen lẫn thú vị khi bước chân trên đại lộ mang tên Bình Thuận, đứng trước trụ sở Ủy ban nhân dân phường Phan Thiết (thuộc thành phố Tuyên Quang), soi mình ngắm chiều buông trên hồ Phan Thiết…Khi đó tôi chỉ biết lờ mờ rằng, do sự kết nghĩa giữa hai tỉnh Bình Thuận – Tuyên Quang trong kháng chiến, nên giữa phố núi chập chùng và quê biển bao la đều có công trình, đường phố mang tên nhau. Cũng như thành phố Phan Thiết có con đường, trường tiểu học mang tên Tuyên Quang.

Sự kết nghĩa này như thế nào, từ bao giờ, phát triển đến hiện nay ra sao. Đây là đề tài thú vị đối với tôi. Định bụng sẽ giành thời gian tìm hiểu, nhưng khi lục tìm tài liệu để trả lời các nội dung trên, thì nhận thấy hình như trong các công trình biên khảo, biên niên, địa chí, lịch sử Bình Thuận cũng như địa phương chưa đề cập đến. Hoặc nếu có cũng một vài dòng điểm qua sự kiện, chứ chưa thành bài nhìn lại lịch sử việc kết nghĩa giữa hai tỉnh. Tôi đành gác lại. Coi như một “món nợ” cho riêng bản thân, khi có dịp sẽ quay trở lại để “trả nợ”. Đề tài dần trôi vào quên lãng.

Trường Tiểu học Tuyên Quang, phường Đức Thắng, Tp Phan Thiết

Cho đến gần đây, khi nhận lời tham gia biên soạn một quyển lịch sử huyện thời kỳ sau giải phóng. Anh phó bí thư thường trực huyện ủy có đặt vấn đề tại cuộc họp chuẩn bị đề cương biên soạn. Cần nghiên cứu việc kết nghĩa giữa huyện nhà và một huyện của tỉnh Tuyên Quang để đưa vào quyển sử huyện, để làm phong phú thêm nội dung. Lời đề nghị này khơi bùng đốm tàn tro dự định tôi mười năm trước. Một cơ duyên nữa đến cùng lúc. Tôi dự hội nghị toàn quốc sơ kết nhiệm vụ sáu tháng đầu năm của ngành, gặp được đồng nghiệp Tuyên Quang. Tay bắt, mặt mừng như người thân lâu ngày gặp lại. Tôi đặt vấn đề trao đổi tư liệu về việc kết nghĩa giữa hai tỉnh. Từ đây, chắp nối các mảng tư liệu rời rạc, kèm theo các công trình biên niên, địa chí, lịch sử đảng bộ của tỉnh bạn, câu chuyện dần hé lộ…

2. Tỉnh Hà Nam là địa phương đề xuất sáng kiến và tổ chức lễ kết nghĩa với tỉnh Biên Hòa (nay là Đồng Nai) vào ngày 2/4/1959, mở đầu cho phong trào kết nghĩa các tỉnh, thành phố miền Bắc và các tỉnh, thành phố miền Nam (1). Sang năm 1960, khi cách mạng miền Nam chuyển hướng từ đấu tranh chính trị sang đấu tranh vũ trang, hậu phương miền Bắc chi viện cho miền Nam đấu tranh thống nhất đất nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh và Trung ương Đảng phát động chính quyền và nhân dân các địa phương miền Bắc tổ chức kết nghĩa Bắc – Nam (2). Phong trào đã thể hiện mối tình keo sơn ruột thịt của đồng bào hai miền Nam - Bắc và sức mạnh của chân lý: dân tộc ta là một, đất nước ta là một (3).

Việc kết nghĩa giữa hai tỉnh Tuyên Quang – Bình Thuận diễn ra vào giữa năm 1960, nhưng chủ trương đã hình thành, phổ biến trong các cấp, ngành trong tỉnh từ trước. Cuối năm 1959, Đại hội Đoàn TNCS Hồ Chí Minh tỉnh Tuyên Quang lần thứ I đề ra nhiệm vụ tiếp tục đẩy mạnh phong trào thanh niên tích cực lao động xã hội do Trung ương Đoàn phát động với tinh thần “Vì miền Nam ruột thịt, vì tuổi trẻ Bình Thuận kết nghĩa”.

Để chuẩn bị lễ kết nghĩa, ngày 29/3/1960, Ủy ban hành chính tỉnh Tuyên Quang có Công văn số 419/VTHC gửi các cơ quan xung quanh tỉnh, Ủy ban hành chính thị xã, huyện Yên Sơn vận động cán bộ, công nhân viên tham dự lễ kết nghĩa. Nội dung công văn có đoạn, “…theo nghị quyết của Tỉnh ủy, Ủy ban hành chính tỉnh và đề nghị của Mặt trận tỉnh Tuyên Quang, đến 7 giờ sáng ngày 03/4/1960, sẽ tổ chức lễ kết nghĩa giữa hai tỉnh Tuyên Quang - Bình Thuận tại hội trường lớn tỉnh, có ý nghĩa chính trị to lớn để góp phần vào việc đấu tranh thống nhất nước nhà. Để ngày lễ kết nghĩa được long trọng, đạt được kết quả tốt, Ủy ban hành chính tỉnh công văn này cho các ông thủ trưởng các cơ quan vận động, giáo dục cho các cán bộ, công nhân viên đi dự đông đủ, có ý thức tốt đối với buổi lễ kết nghĩa”(4).

Tiếp theo đó, ngày 31/3/1960, Ủy ban hành chính tỉnh Tuyên Quang có Công văn số 457/VTHC, về việc căng khẩu hiệu kết nghĩa Bình Thuận, gửi các cơ quan đơn vị trong thị xã. Nội dung công văn viết, “…để công tác tuyên truyền cổ động được rầm rộ và sôi nổi trong việc kết nghĩa tỉnh ta với tỉnh Bình Thuận. Tỉnh yêu cầu các cơ quan sau đây cho căng khẩu hiệu ở trước công cơ quan mình: Ty Bưu điện, Ty Nông nghiệp, Đồn Công an thị xã (Ty Công an), các cửa hàng Mậu dịch quốc doanh, phòng Thuế, Hiệu sách nhân dân, Rạp chiếu bóng, các cửa hàng Hợp tác xã (nội dung khẩu hiệu Ban Tuyên huấn tỉnh đã gửi). Nhận được công văn này, mong các cơ quan lưu ý cho làm ngay, sáng 02/4 đã có khẩu hiệu căng ở trước cổng cơ quan” (5).

Ký kết hoạt động giữa Tỉnh đoàn Tuyên Quang - Bình Thuận năm 2023

Ngày 03/4/1960, lễ kết nghĩa hai tỉnh Bình Thuận – Tuyên Quang được tổ chức. Tiếp đó, lễ kết nghĩa giữa các huyện, thị xã tỉnh Tuyên Quang với các huyện, thị xã tỉnh Bình Thuận được tiến hành. Huyện Nà Hang kết nghĩa với huyện Tánh Linh. Huyện Chiêm Hóa kết nghĩa với Huyện Hòa Đa (nay là huyện Bắc Bình).  Huyện Hàm Yên kết nghĩa với Huyện Hàm Tân. Thị xã Tuyên Quang kết nghĩa với Thị xã Phan Thiết. Huyện Yên Sơn kết nghĩa với Huyện Hàm Thuận (6).

Sau lễ kết nghĩa tháng 4/1960, các địa phương, đơn vị, các cấp, các ngành trên địa bàn tỉnh Tuyên Quang đều phát động, triển khai thực hiện phong trào thi đua lao động sản xuất, tiết kiệm…gắn phong trào kết nghĩa với khẩu hiệu “Tất cả vì miền Nam ruột thịt, vì Bình Thuận kết nghĩa”.  

Tháng 5/1960, trên công trường mở đường Đèo Lai (Chiêm Hóa), tuổi trẻ Tuyên Quang đã tiến hành “Ngày làm đường nối liền Tuyên Quang – Bình Thuận”. Các trường học, đội sản xuất, cửa hàng…mang tên Bình Thuận ra đời ở thị xã Tuyên Quang, huyện Yên Sơn, Hàm Yên.

Tháng 12/1961, một tiểu đoàn bộ đội của tỉnh Bình Thuận đang đóng quân ở Nghệ An cử cán bộ, chiến sĩ lên Tuyên Quang thăm tỉnh kết nghĩa, qua đó báo cáo tình hình hoạt động của đơn vị. Ủy ban hành chính tỉnh Tuyên Quang có Công văn số 1441/VTHC ngày 21/12/1961 gửi các cơ quan, công, nông, lâm trường, xí nghiệp trong tỉnh, các huyện và thị xã. Nội dung công văn viết, “Tiểu đoàn 2 là một tiểu đoàn bộ đội của tỉnh Bình Thuận (tỉnh kết nghĩa với Tuyên Quang). Tiểu đoàn có cử đại biểu mang thư lên Tuyên Quang để báo cáo với cán bộ và nhân dân về kết quả công tác của Tiểu đoàn. Vì thời gian có ít nên đại biểu của Tiểu đoàn chỉ lên được một số huyện, xã, hợp tác xã hay gặp một số cơ quan. Lòng mong mỏi của các chiến sĩ trong đơn vị là được hiểu biết thêm về tình hình sức khỏe, sinh hoạt, kết quả công tác và sản xuất của các cán bộ và nhân dân trong tỉnh Tuyên Quang. Về các chiến sĩ nhận được tin tức của Tuyên Quang cũng coi như là nhận được tin tức của Bình Thuận, của anh em, cha mẹ của mình. Vậy Ủy ban sao gửi bức thư của Tiểu đoàn (kèm theo đây) để các cơ quan, các huyện và thị xã phổ biến cho cán bộ, nhân dân biết và tổ chức việc viết thư thăm hỏi, động viên các cán bộ, chiến sĩ tiểu đoàn. Địa chỉ của đơn vị như sau: Hòm thư 2936 Nghệ An.”(7)

Tháng 7/1962, Tổ sản xuất Bình Thuận (khu chế biến Thăng Long của Nông trường Sông Lô) tăng năng suất lao động từ 7 đến 30%.

Năm 1963, Công đoàn tỉnh Tuyên Quang phát động phong trào “Vì miền Nam ruột thịt, vì Bình Thuận kết nghĩa, vì sự thống nhất Tổ quốc”.

Năm 1967, hưởng ứng “Tháng thi đua lao động sản xuất vì miền Nam”, hướng về miền Nam, hướng về Bình Thuận kết nghĩa, Hội LHPN tỉnh Tuyên Quang đã phát động nuôi thêm hơn 4.000 con lợn, 21.300 con gà, trồng gần 6.000 luống rau xanh, 105 khoảnh nương ngô, cấy và chăm sóc tốt 170 ha “Ruộng Bình Thuận”…Tổ chức “Ngày lao động cao điểm, làm ra sản phẩm, lấy tiền ủng hộ phụ nữ Bình Thuận”, đạt gần 55.000 công, thu được hơn 55.000 đồng.

Năm 1968, chính quyền thị xã Tuyên Quang huy động nhân dân làm đường từ Cống Trắng đi Gốc Táo. Cùng với xây dựng tuyến đường này, các công trình hồ nước, sân thể thao thiếu nhi, các tuyến đường ô bàn cờ được hình thành, mở mang thành khu dân cư. Tuyến đường đó được đặt tên đường Bình Thuận và khu dân cư mở rộng hình thành phường Phan Thiết hiện nay của thành phố Tuyên Quang.

Tháng 12/1974, Đại hội Đảng bộ tỉnh Tuyên Quang lần thứ VI đã ra lời kêu gọi toàn thể cán bộ, đảng viên, nhân dân các dân tộc trong tỉnh: “Vì miền Nam và Bình Thuận ruột thịt và thống nhất Tổ quốc, vì độc lập, tự do và chủ nghĩa xã hội, vì hạnh phúc của chúng ta và tương lai của con cháu, hãy hăng hái thi đua, làm hết sức mình, ai nấy đều góp phần xứng đáng nhất vào việc thực hiện thắng lợi Nghị quyết của Đại hội, đưa phong trào của tỉnh ta tiến lên mạnh mẽ, toàn diện, góp phần xứng đáng nhất vào sự nghiệp cách mạng chung trong thời kỳ phát triển mới, làm rạng rỡ thêm quê hương lịch sử Tân Trào”(8).

Sau khi thống nhất đất nước, phong trào kết nghĩa Bình Thuận – Tuyên Quang ngày càng bền chặt đến hôm nay. Tháng 8/1975, Thư viện tỉnh Tuyên Quang tặng tỉnh Bình Thuận 111.472 bản sách, và cử cán bộ vào giúp thành lập thư viện. Ngày 25/4/1976, thư viện kết nghĩa Tuyên Quang – Bình Thuận được thành lập. Năm 1977, theo quyết định của Chủ tịch Ủy ban nhân dân tỉnh Thuận Hải, thư viện kết nghĩa Tuyên Quang - Bình Thuận chuyển thành Thư viện tỉnh Thuận Hải (hiện nay là thư viện tỉnh Bình Thuận, thuộc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch).

Tháng 9/1993, nhân dịp Đại hội Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh Bình Thuận được tổ chức tại Phan Thiết, cán bộ, đảng viên và nhân dân tỉnh Tuyên Quang đã tổ chức lễ rước cây đa truyền thống tại Tân Trào và giao nhiệm vụ cho lãnh đạo Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tỉnh Tuyên Quang mang vào trồng trên đất Bình Thuận. Hiện nay, cây đa Tân Trào phát triển tươi tốt tại khuôn viên Dục Thanh - Bảo tàng Hồ Chí Minh chi nhánh Bình Thuận.

3. Nhớ lại chuyến tôi về thành Tuyên lần đầu tiên vào mùa thu năm 2011. Trong suốt hoạt động của hội nghị, cô gái thành Tuyên luôn chào hỏi, theo dõi, quan tâm, thể hiện sự hiếu khách, thể hiện sự nghĩa tình hai tỉnh đối với một người quê Bình Thuận. Vào buổi đêm, mọi người mời nhau đi uống nước. Lúc tính tiền, khi biết trong bàn có khách quê tỉnh Bình Thuận, ông chủ quán đã xin gặp mặt, bắt tay và mời nước miễn phí. Chúng tôi vào quán cóc quen đường. Khi nghe giọng điệu lạ lẫm xen vào, khi biết khách từ vùng đất cuối Trung đầu Nam ra thành Tuyên, dù có nài nỉ thế nào, cô chủ quán nhất định mời chúng tôi. Buổi sáng hôm sau, trước khi rời thành Tuyên, tôi gọi xe ôm chở đi một vòng, chụp vài kiểu hình. Khi biết được đang chở người Bình Thuận, anh xe ôm đưa đi những nơi tôi yêu cầu, còn tận tình hướng dẫn đến những nơi đẹp của thành Tuyên như một đoạn thành cổ, cầu sông Lô…Về đến khách sạn, anh xe ôm cũng tươi cười đề nghị được mời cuốc xe hôm nay. Không thể lợi dụng mãi lòng tốt của người dân thành Tuyên, tôi nhờ cô bạn Tuyên Quang cùng dự chung hội nghị nói giúp, anh xe ôm mới nhận một chút tiền phụ vào xăng xe.

Sông Lô chảy ngang thành Tuyên đổ về xuôi. Dòng Cà Ty uốn lượn phố phường Phan Thiết rồi hòa vào biển cả. Đêm rằm tháng Tám, thành Tuyên tràn ngập ánh trăng hòa lẫn ánh sáng những cộ đèn trung thu sặc sỡ sắc màu. Cũng vậy, lễ hội Trung thu xứ Phan như món quà tặng trẻ con khi vào năm học mới. Dạo phố biển xứ Phan Thiết, không khó phát hiện ra con đường Tuyên Quang sầm uất nằm giữa trung tâm thành phố, tấp nập hàng quán ăn uống, vui chơi phục vụ du khách. Một ngôi trường, nhà hát cũng mang tên Tuyên Quang. Điều đó thể hiện nghĩa tình Bình Thuận – Tuyên Quang trãi qua gian khó, gắn bó, bền chặt đã hơn 60 năm./.

----------

Chú thích: (1) hanam.gov.vn/Pages/ha-nam-noi-khoi-xuong-phong-trao-ket-nghia-bac-nam.aspx (truy cập ngày 07/7/2022); (2) hcmcpv.org.vn/tin-tuc/phong-trao-ket-nghia-bac-nam-la-cay-mot-coi-la-con-mot-nha-1491885569 (truy cập ngày 07/7/2022); (3) Ngày này năm xưa, Nxb Lao động, Hà Nội, 1998, tr.580; (4), (5) và (7) Tài liệu lưu trữ tại Ban Tuyên giáo Tỉnh ủy Tuyên Quang; (6) Địa chí Tuyên Quang, Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội 2014, tr.1286; (8) Lịch sử Đảng bộ tỉnh Tuyên Quang (1945-1975), Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội 2000, tr.289.

Nguyễn Thành Tài