Điền Phương Thảo

Trong kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam, nghệ thuật hát Then của đồng bào Tày tựa như một viên ngọc quý, lấp lánh những giá trị tinh thần sâu sắc. Giữa những người nghệ sĩ tận tâm gìn giữ và phát triển di sản này, nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến nổi lên như một biểu tượng của sự đam mê và tài năng. Không chỉ sở hữu giọng hát Then mượt mà, trầm ấm, lay động lòng người, ông còn được biết đến với đôi bàn tay tài hoa, tạo ra những cây đàn Tính tinh xảo, góp phần làm nên linh hồn của những điệu Then huyền diệu.

Nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến sinh năm 1953 tại vùng đất Hà Giang, nơi núi rừng hùng vĩ gắn liền với đời sống văn hóa đậm đà bản sắc của đồng bào các dân tộc thiểu số. Hiện nay, ông đang sinh sống và tiếp tục cống hiến cho nghệ thuật tại thành phố Tuyên Quang. Ngọn lửa đam mê với nghệ thuật hát Then đã nhen nhóm trong tâm hồn Thàm Ngọc Kiến từ những ngày còn thơ bé. Tiếng đàn réo rắt, giọng điệu Then trầm bổng như một thứ âm thanh của đất trời, thấm vào tâm hồn ông lúc nào không hay. Ước mơ được hát Then, được hòa mình vào không gian văn hóa độc đáo ấy ngày càng lớn dần. Để thỏa mãn niềm đam mê, ông  không ngần ngại tìm đến các thầy cúng trong vùng, những người nắm giữ kho tàng lời Then cổ. Ông miệt mài học hỏi từng câu chữ, từng làn điệu, thấm nhuần những ý nghĩa sâu xa mà Then mang lại. Chính sự khổ luyện và tình yêu mãnh liệt với Then đã đưa Thàm Ngọc Kiến đến với Đoàn Nghệ thuật dân tộc tỉnh Hà Giang, mở ra một chương mới trong hành trình nghệ thuật của ông. Sau đó, ông tiếp tục cống hiến tài năng của mình tại Đoàn Nghệ thuật dân tộc tỉnh Tuyên Quang cho đến khi nghỉ hưu vào năm 2008.

Nếu hát Then là linh hồn, thì cây đàn Tính chính là trái tim tạo nên nhịp đập cho nghệ thuật ấy. Với nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến, cây đàn Tính không chỉ là một nhạc cụ đệm mà còn là một người bạn tri kỷ, là một phần không thể tách rời trong thế giới âm nhạc Then của ông. Niềm say mê với cây đàn Tính cũng bắt nguồn từ tình yêu sâu sắc dành cho nghệ thuật hát Then. Ông kể rằng, ban đầu ông học cách làm đàn từ những người quen, sau đó tự mày mò, nghiên cứu, tìm hiểu để tạo ra những cây đàn mang đậm dấu ấn cá nhân. Quá trình chế tác một cây đàn Tính đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và cả tâm hồn của người nghệ nhân. Để làm cán đàn, người thợ phải chọn những loại gỗ tốt, có độ bền cao, sau đó cẩn thận đục đẽo, chạm khắc những hoa văn tinh xảo. Bầu đàn thường được làm từ quả bầu khô, được cắt gọt khéo léo để tạo ra âm thanh cộng hưởng đặc trưng. Điều đáng nói là mỗi cây đàn Tính được nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến chế tác đều tuân theo những tỷ lệ, kích thước nhất định, thể hiện sự am hiểu sâu sắc về nhạc cụ truyền thống này. Theo kinh nghiệm của ông, một cây đàn Tính hoàn chỉnh thường mất khoảng hai ngày để hoàn thành, từ khâu chọn nguyên liệu đến khi chỉnh âm.

Không chỉ tài năng trong chế tác đàn Tính, nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến còn được biết đến với giọng hát Then truyền cảm. Ông quan niệm rằng, cái hồn của nghệ thuật hát Then nằm ở ý nghĩa sâu sắc của từng câu từ, lời hát. Then không chỉ là những giai điệu du dương mà còn là tiếng lòng, là lời ru ngọt ngào, là món ăn tinh thần truyền tải những kinh nghiệm sống quý báu cho con người. Xưa kia, lời Then thường mang đậm tính giáo dục, hướng con người đến những giá trị tốt đẹp trong xã hội. Ngày nay, nội dung của hát Then đã có sự thay đổi, thường hướng tới ca ngợi Đảng, Bác Hồ, tình yêu đôi lứa hay những phong tục tập quán tốt đẹp của dân tộc. Nghệ thuật hát Then không chỉ đơn thuần là một thể loại âm nhạc mà còn là một hình thức diễn xướng tổng hợp, nơi người nghệ sĩ vừa hát, vừa đệm đàn, vừa múa để diễn tả nội dung của câu hát. Trong những buổi diễn xướng cổ xưa, người ta còn thấy những màn trình diễn độc đáo như nhai chén, dựng trứng, dựng gươm, tạo nên một không gian văn hóa đa màu sắc và huyền bí.

Nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến là một người am hiểu sâu sắc nghệ thuật hát Then, từ lâu đã trở thành biểu tượng cho tinh thần bảo tồn di sản văn hóa dân tộc Tày. Với tâm huyết và lòng yêu nghề cháy bỏng, ông không chỉ xem việc biểu diễn là một niềm đam mê mà còn là sứ mệnh cao cả để gìn giữ và lan tỏa giá trị nghệ thuật truyền thống cho thế hệ mai sau. Trong thời đại mà làn sóng văn hóa hiện đại đang len lỏi vào từng ngóc ngách đời sống, nghệ thuật hát Then là một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo gắn liền với đời sống tâm linh và tinh thần của đồng bào Tày đang đứng trước nguy cơ mai một. Nhận thức rõ điều đó, nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến luôn canh cánh trong lòng nỗi lo về sự “thất truyền” của Then. Ông hiểu sâu sắc rằng, nếu không được trao truyền qua thực hành và rèn luyện thường xuyên, những làn điệu Then sẽ chỉ còn là ký ức trong sách vở, mất đi linh hồn sống động vốn có của nó. Chính vì vậy, bên cạnh việc tham gia biểu diễn trong các chương trình giao lưu văn hóa, các lễ hội lớn nhỏ ở nhiều tỉnh thành, ông Kiến dành phần lớn thời gian cho công tác giảng dạy. Ông truyền dạy những câu Then, điệu đàn Tính, những bài cúng cổ xưa, và cả những tinh hoa của nghi lễ dân gian cho các thế hệ học trò. Không kể tuổi tác, miễn có đam mê, ai đến học ông đều tận tình chỉ dạy. Từ năm 2008 đến nay, ông đã trực tiếp đào tạo hàng trăm học viên, từ các em nhỏ mới bảy, tám tuổi cho tới những người trung niên mong muốn tìm lại bản sắc văn hóa dân tộc mình. Với nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến, mỗi học viên là một “mầm non Then” cần được chăm bón kỹ lưỡng. Không chỉ dạy hát, ông còn truyền cảm hứng, khơi dậy niềm tự hào văn hóa dân tộc trong từng người học. Nhờ công lao thầm lặng nhưng đầy ý nghĩa của ông, nhiều học viên ngày nay đã trở thành những hạt nhân tích cực trong phong trào bảo tồn văn hóa địa phương, tiếp nối ngọn lửa đam mê mà người nghệ nhân tận tụy này đã dày công vun đắp suốt nhiều thập kỷ.

Trong suốt quá trình hoạt động nghệ thuật, nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến đã gặt hái được nhiều thành công và đóng góp không nhỏ vào việc quảng bá văn hóa Then của dân tộc Tày. Ông đã cùng Đoàn Nghệ thuật dân tộc tỉnh tham gia nhiều chương trình hội diễn do Trung ương tổ chức và giành được nhiều giải thưởng cao quý, tiêu biểu như: Năm Huy chương Bạc tiết mục hát Cọi tại Hội diễn ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc vào các năm 1990, 1999 tại Hà Nội và năm 2004 tại Điện Biên. Bên cạnh đó, ông còn nhiều năm liền đạt giải Nhì tại Liên hoan hát Then các tỉnh toàn quốc vào các năm 2009 (Bắc Kạn), 2012 (Lạng Sơn) và 2015 (Tuyên Quang), cùng nhiều bằng khen và giải thưởng khác. Những thành tích này không chỉ là niềm tự hào của cá nhân nghệ nhân mà còn là sự khẳng định giá trị của nghệ thuật Then trong đời sống văn hóa đương đại. Khi được hỏi về mối liên hệ giữa hát Then và đàn Tính, nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến khẳng định: "Nói đến hát Then không thể nào không nhắc đến cây đàn Tính. Then là điệu nhạc, là món quà của trời đất ban tặng cho người Tày. Nhưng hát Then mà không có đàn Tính thì như mùa xuân không có hoa đào nở, như miếng cau thiếu lá trầu xanh". Lời giải thích giản dị nhưng đầy hình ảnh của ông đã cho thấy vai trò không thể thay thế của cây đàn Tính trong nghệ thuật Then. Đàn Tính không chỉ là nhạc cụ đệm mà còn là người dẫn dắt giai điệu, tạo nên sự hài hòa và độc đáo cho mỗi buổi diễn xướng.

Theo quan niệm của đồng bào Tày, Nùng ở vùng cao phía Bắc, hát Then không chỉ là tiếng hát trong những dịp lễ hội đầu xuân cầu an lành, may mắn mà còn gắn liền với sinh hoạt tín ngưỡng trong suốt cả năm. Xưa kia, người ta tin rằng "Then" có nghĩa là "thiên" - trời, là cầu nối tâm linh giữa con người và thần linh. Vì vậy, trong những dịp quan trọng như cúng cầu an, giải hạn, cúng tổ tiên, mừng nhà mới hay mừng thọ ông bà, cha mẹ, không thể thiếu vắng những giai điệu Then cổ kính. Về khía cạnh tâm linh, lời của hát Then thường mượn vạn vật trong tự nhiên làm yếu tố chủ đạo. Bên cạnh đó, người Tày, Nùng còn chú trọng vào các lễ nghi Trong. Người ta tin rằng, tiếng hát Then có sức mạnh kỳ diệu, có thể xoa dịu nỗi đau về thể xác và tinh thần. Trong đời sống văn hóa cộng đồng, đối với đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, hát Then không chỉ là khúc hát đầu xuân mà còn là một phần không thể thiếu trong sinh hoạt tín ngưỡng.

Nghệ thuật hát Then không chỉ là tiếng lòng của đồng bào Tày, Nùng mà còn là một phần tinh hoa trong kho tàng văn hóa dân tộc Việt Nam. Trên hành trình gìn giữ và lan tỏa di sản ấy, nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến đã trở thành một biểu tượng sống động của niềm đam mê, sự bền bỉ và lòng tận tụy. Từ tiếng hát Then thấm đẫm tình đất, tình người cho đến những cây đàn Tính mộc mạc, ông không chỉ lưu giữ những giá trị truyền thống mà còn thổi hồn sáng tạo vào từng giai điệu, từng sản phẩm nghệ thuật. Đặc biệt, việc ông truyền dạy cho hàng trăm học trò ở nhiều lứa tuổi khác nhau không chỉ là hành động tiếp nối một dòng chảy văn hóa, mà còn là minh chứng cho khát vọng bảo tồn một nghệ thuật đầy tính nhân văn. Những đóng góp của ông đã giúp nghệ thuật hát Then vươn xa, tiếp cận được đông đảo công chúng. Sự tận tâm của ông là lời nhắc nhở về vai trò của mỗi cá nhân trong việc gìn giữ và phát huy di sản dân tộc. Nghệ nhân Thàm Ngọc Kiến và những người nghệ sĩ tâm huyết như ông đã và đang nỗ lực không ngừng để bảo tồn và phát huy giá trị của nghệ thuật hát Then, truyền lửa đam mê cho thế hệ mai sau, để những giai điệu Then và tiếng đàn Tính mãi ngân vang trong không gian văn hóa Việt Nam. Họ chính là những người gìn giữ hồn cốt văn hóa dân tộc, những người viết tiếp câu chuyện về một di sản tinh thần vô giá.

Đ.P.T